Налады і карыстачы (частка III)

Гэта працяг гутаркі з Юрыем Тарасевічам пра некаторыя аспекты ўжывання слоў накшталт "налады" і "карыстачы" ў беларускай мове. Папярэдняя частка - тут.

...ў тэхнічным кантэксце "растроіць", і "адстроіць", і "падстроіць", і "перастроіць". Усё гэта, з п.гл. мовы, цалкам адпавядае беларускай моўнай сістэме і гісторыі. Пар. "настрой".

Вы гэта таксама знайшлі ў тым політэхнічным слоўніку? І ў якім кантэксце прапануюць выкарыстоўваць "перастроіць" - замест "перабудаваць"? І навошта тады было ствараць гэты калькаваны наваяз, калі ў сучаснай беларускай мове дастаткова шырока вядомых слоў, якія ўжо закрываюць гэтыя значэнні. (Магчыма, толькі "налады" былі апошнім прапушчаным звяном у гэтым шэрагу). Ды і не выкарыстоўваюцца гэтыя запазычанні рэальна ў беларускай мове - толькі дарэмна месца ў слоўніку займаюць. (Я гэта паказаў на прыкладзе "расстроіць", можаце астатнія варыянты таксама пашукаць у Яндэксу, ды паглядзець, дзе і як яны ўжываюццва, калі ўжываюцца).

Я дзеля цікавасці паспрабаваў знайсці гэтыя словы ("растроіць", і "адстроіць", і "падстроіць", і "перастроіць") у Руска-беларускім слоўніку матэматычных, фізічных і тэхнічных тэрмінаў. Ніводнага з іх там няма!



Праўда, слоўнік параўнальна невялікі (18500 артыкулаў), але гэта значыць, што калі нават аўтары сустракалі гэтыя словы ў "дзікай прыродзе", яны не палічылі іх шырока ўжывальнымі, і таму не ўлучылі ў свой слоўнік. Можаце праверыць самі - электронная версія тут на Slounik.org.

І калі будзеце там, заадно звярніце ўвагу, якія пераклады прапануюцца напрыклад для "перестраивать":

• 1. (структуру чего-л., здание) перабудоўваць;
• 2. (прибор, механизм) пераладжваць

А слова "настрой" Вы зусім дарэмна да тэхнічных прылічылі. У маіх руска-беларускіх перакладных слоўніках яно сустракаецца толькі ў артыкулах тыпу "настроение" і сінанімічных яму.

Але нарэшце агучаная сапраўдная матывацыя -- "калька" (з рускай). Ну, калька, і што? Што, бывае тэрміналогія без калькаў? Або іх толькі з рускай нельга рабіць? Асабліва, калі з'ява нагэтулькі распаўсюджаная?

Калькаванне дапушчальна для новых слоў (новыя з'явы, новыя прадметы і г.д.), і пажадана толькі тады, калі мова не дае нам добрага адпаведніка з ужо наяўных у лексіконе. Да нашага выпадку гэта не мае дачынення (зноў жа магчыма з адным выключэннем - слова "налады", якое закрывае апошні прагал).

Слова ж "настройка" як вытв. ад дзеясл. "настроіць" вядомае ў бел. акад. літ-ры ***мінімум*** 40 гадоў.

Дарэчы пра назоўнікі на "-йка", што ўтвораныя ад дзеяслова. Вы напэўна ведаеце, што гэта не ўласнабеларускі метад словаўтварэння, хоць і даволі пашыраны ў апошні час. Бо ў беларускай мове больш распаўсюджаныя такія назоўнікі, толькі з "хвосцікам" на "-нне". Гэта лёгка праверыць па таму ж перакладному слоўніку Булыкі:

• встройка - (як дзеянне) - убудоўванне (не "ўстройка"! і не "ўбудоўка"!)
• достройка - (дзеянне) дабудаванне - 1-е значэнне, дабудоўка - 2-е значэнне
• пристройка - (дзеянне) прыбудова, прыбудаванне, прыбудоўванне; (аб'ект) прыбудова. "Прыбудоўкі" - няма.
• застройка - (аб'ект) забудова, забудоўля; (дзеянне) забудаванне. "Забудоўкі" - няма.

Пададзеныя прыклады ўжывання слова "расстроіць" -- для трохі іншых сэнсаў (культура мовы!).

Бо іншых сэнсаў у Сеціве не было! Праверце самі - Яндэкс даступны. Можаце яшчэ ў Гугле пашукаць.

Я знайшоў пытанні да суфіксу -ач -- ён належыць да украінізмаў (не паланізмаў!), і Сцяцко, быццам, якраз яго "любіць".

Юры, правільна, гэты варыянт словаўтварэння вельмі распаўсюджаны ў паўднёвых суседзяў. Але я прывёў вышэй даволі доўгі спіс слоў беларускай мовы, дзе ён таксама выкарыстоўваецца. І гэта не словы з 40-гадовай гісторыяй з політэхнічнага слоўніка. Гэта словы нашмат старэйшыя, магчыма яшчэ з тых часоў, калі беларуская і ўкраінская мова толькі пачыналі падзяляцца.