Спалучэнне некаторых лічэбнікаў з назоўнікамі

Ці вы сустракалі такія формы вядомых слоў: акны́ (ад акно), лязы́ (ад лязо), вядры́ (ад вядро), бервяны́ (ад бервяно)? Вы лічыце, тут памылка, такіх формаў не існуе? Калі так, то вы памыляецеся.

Фармулёўка праблемы

Спачатку правіла з падручніка:

Пры лічэбніках два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры назоўнікі ўжываюцца ў форме назоўнага склону множнага ліку.

Згодна з гэтым правілам, мы павінны былі б пісаць: “два во́кны”, “тры лё́зы”, “чатыры вё́дры”, “абедзве рэ́кі”. Жудасна гучыць, праўда? Пошук у Сеціве паказаў, што іншыя людзі таксама мелі праблемы ў гэтай сітуацыі. Аднак пошук таксама прынёс спасылку на цікавую кніжку “Сучасная беларуская літаратурная мова: спрэчныя пытанні” І. А. Лепешава, дзе я знайшоў адказ на гэта пытанне.

Выключэнні з правіла

Дык вось, аўтар дае спіс выключэнняў да правіла ўзгаднення лічэбнікаў два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры з назоўнікамі ў сказе:

1. Назоўнікі жаночага роду, што маюць націск на канчатку ў назоўным склоне адзіночнага ліку і рухомы націск, супадаюць пры спалучэнні з азначанымі лічэбнікамі і па канчатку, і па націску не з назоўным склонам множнага ліку, а з родным адзіночнага: “чатыры ракі́” (не “рэ́кі”), “дзве сястры́” (не “сё́стры”).
2. Шмат назоўнікаў ніякага роду з націскным канчаткам у назоўным склоне адзіночнага ліку і рухомым націскам супадаюць пры спалучэнні з азначанымі лічэбнікамі па канчатку з назоўным склонам множнага ліку, а па націску — з родным адзіночнага: “гняздо́ — гнязда́ (р. адз.) — гнё́зды (наз.мн.) — два гнязды́”; “акно́ — акна́ — во́кны — два акны́”.
3. Выключэнні ёсць і для назоўнікаў мужчынскага роду з рухомым націскам. Напрыклад: “конь — каня́ (р. адз.) — ко́ні (наз.мн.) — два кані́, зуб — зу́ба — зу́бы — тры зубы́, чалаве́к — чалаве́ка — лю́дзі — тры чалаве́кі”.

Цікава таксама, што калі назоўнік мае дапасаваны прыметнік, то той пішацца ў форме множнага ліку назоўнага склону (не роднага !). Прыклад: “дзве вялікія ракі, чатыры поўныя вядры”.

Крыху гісторыі

Вы спытаецеся: а чаму наогул у мове з’явіліся гэтыя “нестандартныя” формы слоў? Аўтар кніжкі дае адказ і на гэта пытанне. Як выявілася, некалі назоўнікі ва ўсходнеславянскіх і іншых індаеўрапейскіх мовах мелі, акрамя добра нам вядомых адзіночнага і множнага ліку, таксама парны лік! (па-руску – “двойственное число”). Аднак з часам гэты лік знік, і замест яго ў беларускай мове выкарыстоўваецца форма множнага ліку з захаваннем націску, уласцівага былому парнаму ліку.

А як у суседзяў?

Сфармулюем правіла спалучэння лічэбнікаў “два, оба, обе, три, четыре” з назоўнікамі для рускай мовы.

1. Калі лічэбнік выкарыстаны ў назоўным склоне – назоўнік пішам у родным склоне адзіночным ліку. Прыклад: "два документа".
2. Калі лічэбнік у родным, давальным, творным ці месным склоне – назоўнік пішацца ў тым жа склоне множнага ліку. Прыклад: "нет двух документов", "дать двум документам", "творить двумя документами", "о двух документах".
3. Калі лічэбнік у вінавальным склоне, то...

• ...калі назоўнік неадушаўлёны – пішам аналагічна назоўнаму склону: "видеть два документа";
• ...калі назоўнік адушаўлёны – пішам аналагічна роднаму склону: "видеть двоих человек".

Як бачым, напісанне "парных" лічэбнікаў у спалучэнні з назоўнікамі ў беларускай і рускай мове адрозніваецца.